Βελτιστοποίηση της πρόληψης της ημικρανίας με αναδόμηση των αυτοματισμών μας της καθημερινότητας

Κωνσταντίνος Χ. Σπίγγος, MD, PgD

Ιατρείο Κεφαλαλγίας, Κέρκυρα.

Οι άνθρωποι με ημικρανία συχνά αποφεύγουν την ψυχική ή σωματική καταπόνηση, το έντονο ηλιακό ή τεχνητό φως, το τυρί, τη σοκολάτα, τα εσπεριδοειδή ή το κόκκινο κρασί, σε μια προσπάθεια μείωσης των πολύωρων ή και πολυήμερων κρίσεων αφόρητου πονοκεφάλου που διαταράσσουν τη ζωή τους. Για τους περισσότερους όμως, η απλή αποφυγή σπάνια μόνο θα επιφέρει σημαντική ανακούφιση.

Κάποιες φορές η αποφυγή μπορεί να είναι επιτυχές μέτρο πρόληψης, ενώ πολλές άλλες, η κρίση θα επέλθει χωρίς σαφή «παράγοντα πρόκλησης». Ας σημειωθεί, ότι ως παράγοντας πρόκλησης ημικρανίας ορίζεται το κάθε συμβάν, αλλαγή, εξωτερικό ερέθισμα ή δραστηριότητα που φαίνεται να οδηγεί στην πρόκληση μιας κρίσης. Σχεδόν κάθε πιθανός παράγοντας έχει αναφερθεί ότι μπορεί να προκαλέσει μια κρίση σε ένα πρόσωπο με προδιάθεση στην ημικρανία, κάτι που δημιουργεί έναν ατέλειωτο και μη πρακτικό κατάλογο «παραγόντων προς αποφυγή». Αλλά και ο εντοπισμος από τον ίδιο τον ενδοαφερόμενο των παραγόντων που μοιάζουν να του προκαλούν την κρίση συχνά αποδεικνύεται ατελεσφορος, καθώς οι εκλυτικοι παράγοντες στο ίδιο άτομο μπορεί να αλλάζουν από εποχή σε εποχή ή, το σημαντικότερο, να συνδυάζονται μεταξύ τους!

Πράγματι, με βάση όσα γνωρίζουμε σήμερα, η ημικρανία θα πρέπει να ειδωθεί ως ένα επώδυνο αντανακλαστικό, με το οποία κανείς γεννιέται (οι κληρονομικοί παράγοντες παίζουν ρόλο, αλλά δεν είναι υποχρεωτικοί). Το αντανακλαστικό αυτό μπαίνει σε κίνηση όταν προκληθεί από έναν παράγοντα πρόκλησης. Η δράση των παραγόντων πρόκλησης μπορεί να είναι συνδυαστική: μπορεί να αναπαρασταθεί με ένα ποτήρι που προοδευτικά γεμίζει ή αδειάζει και από καιρό σε καιρό ξεχειλίζει! Εάν συμπέσουν στον ίδιο χρόνο διαφορετικοί εσωτερικοί ή/και περιβαλλοντικοί παράγοντες σε επαρκή αριθμό, τότε το ποτήρι ξεχειλίζει και μπαίνει σε κίνηση ο μηχανισμός πρόκλησης του πόνου. Στην περίπτωση αυτή, συνήθως η τελευταία σταγόνα στο ποτήρι τείνει να ενοχοποιείται ως ο «παράγοντας πρόκλησης», ενώ η αλήθεια είναι πως το ποτήρι έχει γεμίσει και από άλλους παράγοντες πριν τελικά ξεχειλίσει.

Από πολλούς πάσχοντες συνειδητοποιείται όλο και περισσότερο ως σημαντικός παράγοντας πρόκλησης η απότομη μεταβολή μιας ρουτίνας. Ως προς αυτόν τον παράγοντα, αξίζει να ειπωθούν περισσότερα. Εδώ, ο πονοκέφαλος μπορεί να εμφανιστεί τόσο κατά την επάνοδο στην εργασία μετά μια περίοδο ανάπαυσης, όσο και κατά τη χαλάρωση μετά από μια μακρά περίοδο αγχώδους προσπάθειας, κάτι φαινομενικά αντιφατικό, αλλά πολύ συχνό στο ίδιο πρόσωπο που όμως εξηγείται.

Πράγματι, ο εγκέφαλός μας επεξεργάζεται τις πληροφορίες μέσα από δύο ξεχωριστά συστήματα αποφάσεων: το ένα (επονομαζόμενο και Σύστημα Ι) λειτουργεί με τη διαίσθηση και είναι ταχύ, αυτοματικό, με συνήθως σωστές προβλέψεις αλλά και με σπανιότερες μα παταγώδεις αποτυχίες, εξαιτίας της απουσίας ενός μηχανισμού συνειδητού και ορθολογικού ελέγχου, ενώ το δεύτερο (Σύστημα ΙΙ) είναι αυτό που υποβάλλει την πρόβλεψη στην εξονυχιστική μα χρονοβόρα ρουτίνα της μαθηματικής

λογικής. Ό εγκέφαλος είναι φτιαγμένος ώστε να λειτουργεί στον αυτοματικό τρόπο και το δεύτερο σύστημα λειτουργεί μόνο εφόσον «κληθεί» συνειδητά να το κάνει. Αυτό φαίνεται πως εξοικονομεί τεράστια ποσά εγκεφαλικής ενέργειας. Ιδίως όταν μια απόφαση πρέπει να ληφθεί εντός περιορισμένου χρόνου, το αυτοματικό σύστημα επεξεργασίας κυριαρχεί πλήρως, όμως, μόλις η αυτοματική λειτουργία παύει να ταιριάζει με τια ανάγκες, καλείται το δεύτερο σύστημα. Έτσι, η απότομη μεταβολή ρουτίνας αναγκάζει σε υποχρεωτική ενεργοποίηση το Σύστημα ΙΙ. Οι νέες πληροφορίες πρέπει να υποστούν επεξεργασία ώστε να διαμορφωθούν νέες «στρατηγικές».

Το αντανακλαστικό της ημικρανίας φαίνεται πως ενεργοποιείται κατόπιν των επιδράσεων της κόπωσης του εγκεφαλικού Συστήματος ΙΙ. Η ημικρανία χαρακτηρίζεται από ένα κύμα αιφνίδιας μεταβολής του ηλεκτρικού δυναμικού στο φλοιό του εγκεφάλου, που είναι γνωστό ως «αύρα». Πράγματι, οι νευρώνες του Συστήματος ΙΙ εντοπίζονται κυρίως στο φλοιό του εγκεφάλου, σε αντίθεση με τους νευρώνες του αυτοματικού συστήματος. Στα προδιατεθειμένα σε ημικρανίες άτομα, η αύρα ενεργοποιεί τα κυκλώματα αντίληψης του πόνου από την περιοχή του κρανίου και του προσώπου. Το φαινόμενο αυτό «φυσιολογικά» δεν θα έπρεπε να συμβαίνει, αν και ίσως υπάρχει και θετική βιολογική σημασία στην ύπαρξη ενός τέτοιου «φρένου» στην υπέρβαση των ορίων κόπωσης του εγκεφάλου μας. Πράγματι, ο σύγχρονος άνθρωπος χρησιμοποιεί πολύ περισσότερο από όσο έχει προβλέψει η βιολογία το Σύστημα ΙΙ. Αλλάζει διαρκώς ανάγκες, προγράμματα, τόπο, δραστηριότητα και συναντά κατά μέσο όρο 20-30 νέα πρόσωπα. Σπάνια κάθε μέρα είναι παρόμοια με άλλη. Σε τέτοιο εντατικοποιημένο περιβάλλον ζωής, οι μαθημένοι αυτοματικοί τρόποι λειτουργίας μας ανεπαρκούν, με συνέπεια να πρέπει να σκεφτόμαστε διαρκώς την κάθε μας κίνηση. Το Σύστημα ΙΙ μάς χρειάζεται συνεχώς και τελικά κουράζεται, ξεχειλίζοντας το ποτήρι.

Οι τεχνικές μείωσης του στρες έχουν αποδεδειγμένη ωφέλιμη δράση στην οξεία κρίση της ημικρανίας. Ένα βήμα πιο πέρα όμως, η υιοθέτηση αποδοτικότερων αυτοματικών στρατηγικών σκέψης, συναισθήματος και συμπεριφοράς του Συστήματος Ι και έτσι η ελαχιστοποίηση της ανάγκης ενεργοποίησης του συνειδητού Συστήματος ΙΙ αποτελεί καίριο μακροπρόθεσμο ζητούμενο, που θα πρέπει να επιδιώκεται στα πλαίσια μιας μοντέρνας και ολοκληρωμένης μεθόδου πρόληψης της ημικρανίας. Μέσα στις συναντήσεις τους, ο νευρολόγος με τον ασθενή του, εκτός από τη διάγνωση και την καθιερωμένη θεραπεία, μπορούν να συνεργαστούν με σκοπό τον προσδιορισμό πιθανών ψυχογενών εκλυτικών παραγόντων της καθημερινότητας και την ανάλογη ρύθμιση αυτών ή την ανάλογη παραπομπή, με στόχο τη μακροπρόθεσμη μείωση των ημικρανιακών κρίσεων και την ελαχιστοποίηση της δοσολογίας των φαρμάκων.